Saturday 30 January 2010

Kei thou in chiah ning - Lyrics: TS Khai

Kei thou in chiah ning(2)
Ka Pa inn ah kei thou in chiah ning;
Ka Pa kiang lou chiah nading mun dang nei keng,
Ka Pa'n hon sam zoulai buang in te.

Na thusung nuamsa nawn keng,
Na kammal tha ngah nawn keng;
Na min toh ki kholh khawm na chimtak ing
Nong piaksa na thupha toh;
Lungkim in hong taisan tang
Theilouh kal patpuan bang sia hitang.

Sep louh ding teng sem kha ing
Khoih louh ding teng khoih kha ing
Pai louh ding mun ah kei na paikha ing
Kholh pih lawm vual ngaih teng toh
Toupa nang hong nial kha ing
Hong chiah ing nong sang zou lai diam aw.

Gual bawl a asia hikeng
Kei mah thu a atai mang h'ing
Ka nahloh pek lou chih tun thei ta ing
Tun leh zua melma tang e
Zua Sianmang melma tang e
Ka pallai sunni bang tum ding hita.

Friday 29 January 2010

Nitum Ngeilo Zion Khawpi - By: (L) Lienson P Gangte*

[Ziethu biltai um tak mai hi, Pu Lalthlamuong Keivom, IFS (Retd), ei Mizo suon te lak a thu zik thiem pen, lung lienpen, hegil pen, simtam leh hethuk pen in alehkha bu 'Zoram Khawvel' part 8 a azik pansan a kahun leh dawk ahia, a he chien zaw sem nuomte'n zie lehkhabu hi simdingin thumawp ka pie nuom hi. Zie article simtu te cheng Pathien in malsawm tahen. KAKI PAK HI. -Ziktu.]


Zie thu, ‘Nitum Ngeilo Zion Khawpi’ tih biltai um leh lunglut umtak mai hi, ei uh laka Sapchuom lamkaite leh lehkhathiem tamtak inle adin-aden a ihet uh ginchak a um puoh a, a hetenle a chiengzaw sem a ina hetuh deihna ziekin leh a henailo ten le ihetnau behlaptu a hung hih kinepna ziek lieu lieu in kimlo biel buol in kahun letdawk a, bang gahsuoh bah ahun nei em, ana sim him him tie.


Kum 1910, February tha, lovat khawk laitak in Welsh tangval, Watkin Roberts, Mizoram a saptlangvala tia het chun Manipur gamthim salhvak dan ding lampi entha dingin Aizawl apatin Hmar gam, Senvon khuo ah avazina. A hung vaihkit nung thanih nungin, a thiltup supiting dingin Pathien sepaih thum, Savawma, Vanzika, leh Taite-a a sawl ngal hi. Tichun, gingthak ahung punbeh tak ziek un, Mission phuh hiel ahung kul taa. A min ding in, Thado-Kuki Pioneer Mission (TKPM) tih ahia. Ahin, anung chawmlo halin, ahuop lienzaw ding deihna ziekin, North-East India General Mission (NEIGM) tin a theng kit ui. Kum 1913, ava tawhdawk apata kumthum nungin, zie a gingthakte va enkawl ding chun, Ralzadala ( R Dala) a sawla, amah hi, Mizoram pawlam a missionary pitinga Mizo laka a kuondawk masapen ahi.

Zie apan chun, Manipur sim thanglama (South west) ‘Gamthim’ leh Gospel meivak chu a kisuol pan tau hi. Zie hunlai a gingthak te laka khat, 1902 kuma Senvon a pieng, tua ithupiu a la phuoktu hung hiding, Lianruma chu kum 1915 khan thagau a pienthakna changin, R Dala khutah baptisma a changa. Sepna sawlchak hihna a ngen a, kumnih ving veng R Dala nuoia Bible a zil nungin leh lawh neilo a hun bangchan ahim Pathien na asep nungin, kum 1922 khan thakhat a dangka (Rs) 3 lawh in Gangte (Rangte) biel a Mangkhawlun hauhsatna Suongsang khuoah sawlchak na sem in a uma. Zie khuo apat hin, zie khuo leh a sehvel khuo 32 hiel amah etkawl na nuoia a um ahia. Ava um tung hin dodalna leh nan na nasatak a tuok to ngal zieng a. Ahin, a belh a Lalpa Pathien min suongin a haksatna tuok haw chuh a phuto zela, a tungin gingthak 30 vel phet himahleule, a zi achate nasan le uop lum manlo a kum sagih val hiel a pan tuntun na chun gah phatak a hun suoh a, tichun, gingthak 360 hiel ahung hitauhi.

A laphuok patna leh a phuok dan
Pathien la sawm a phuok laka a masapen chuh kum 1923 khan ahi. Tuilangkuol biel a fan laia Siempat khuo zuon a a chieh laia, lampi ah sakei tawh akituok phut mai ua, sakei inle bangmah lawh loin, apetmang sana. Khuo a tun phet in a lungthim a la hung dimlet ‘Gam daia lunghel/lungzin katuok ni hin Lalpa’ tih chu a buokin a buo tha zung zung mai hi! A la phuok laka zie la chauh hi Lushei-Mizo paua a phuok ahi.


Kum nih nung, 1925 khan Suongsang hausapu’n khuo apatin a nawhdawk a. Tichun, ama a sanga gamthim sahzaw diek, ginglo tu Nungkhawlien hauhsatna khuo, Hmunthra, tununga Phaizang a tih uah khun a kitawk luta, chawmlo halin gingthak 70 a hung hiu hi. Hausapu chu gingthakte deihloa ana chawkbuoi pentu hisek mahleh, Kristien te chetdan felzaw, ma a sawn diek zieu haw leh khuotang phatna dinga a phatchuom na teu ahun muh phet in ahun deihsak pan zaw taa.

Chun, amau gingthak te manga a khuou a sikul leh damdawiin kawihdan ding haw le a guong galh a, Watkin Roberts kawmah le ngetna anei man hiel hi. Ahin, vangsiet um takin, AB Mission hotu, Rev William Pettigrew leh gingthak te kikal a kihet thiem lohna khenkhat ziekin buoina ahung um taa; SDO BC Gasper (CCPur) thupiek dungzui in khuo pawtsan dinga thutan khum ahi. Zie thu chu a zak phetin, Nungkhawlien (Henkhawlien pu) in Lianruma chu a khuo a um phalsak ham dingin sappa kawmah chun a va ngen a, ahin, a ngetna chu limsak ahihloh ziekin Gangte biela gingthak te chu liengvai takin Lianruma chun a mitthi tawh a taihsan lothei ta puoi. Himahleh, amah ah chun Pathien thagau in na a sem zinga, halhthakna nasatak in a vuk a, amah ngeiin, “Zie kum, 1925 hin thagau a vukthakna, thagau thiengtho baptisma ka changa, van lam ka ngaihna a hung lien diek mahmah a, chun, Gangte biela ‘Pathien in a sapchuom’ ka taihsan te kha ka ngai mahmah a. Khuti dinmun a ka um zing lai chun Lalpa’n la ei hun pie a, Gangte pau in ka zikdawk a, Gangte gamah ka taihsan tai. Zie la chu: ‘Ka vakvaihna gamthip gam dai hi chu,
Dah a um nalawm sek na e;
Khenna ni leh dak atung hi,
Ka guol leh ka pai ngaih haw hi.’
tih a hi tin, zie thu ziktu Pu L Keivom, IGS (Retd) kawmah September 7, 1977 kum khan ana gen hi.

Nitum ngeilo Zion khawpiNitum ngeilo Zion khawpi tih la hile, Lianruma hin 1925 kuma a phuok mah ahia. Kum 1925 khan, nikhat chu, Hmunthra khuo apatin biel fangin a pawta. Sunnung in khuo khat in Bible tawh hausapu in tuolah, thugen dingin a pawtdawka. A Bible a sim pan phet hi tih a guka ana entha zingtu, a khuo hausapu’u, zu kham biem buom chun gen masak um se loin thingphel ala a, zeplup guo’n a delh a, khaw taw lamah a delhdawk a. Khuosung lut kit a khap banah mi kuo hileh, giekna tunna ana pie ta phawt chu sielpi leh salam lieu ding ahiu tin tangsam a sap sak hi.


Ni la tum ding ngut ngut ei taa, khuodang zawtna dingin hun a um ta puoha, zie apata khuo naipen chuh mel (mile) sawm vel ding hiel a gamla ahi. Meisel det ding siemna ding chem a nei puoha, meikhiet la neilo, chuklai, gam chek lai ahia, lungakna ding a neihsun chu thingbul belh a hi mai hi. A luchung chu van dum kiek kuok chu a himai a, a lawi pha neihsun haw chula thokang, dumde leh chawp ding chauh hawl a hinkhuo mangtumta, vawt tih haw poh a himai ui. A vang a siet vangleh, sakei-sahang le hung puona tihtheih eipuo a, mihiem hihna thudawl ah chun achan chu asie mahmah hi tih ding hina!

Ahinla, bangkim chunga vaihawmtu, leileh van a lengte Leng in aumpih zing hi tih ahe kieu zing hi. Amah ziek a mi mudah chang leh nawhdawk ahi tihle a he’i. Tichun, hun haksa leh kipahna mun atun chang a ana bawlsek dan guol in, a ho, a gin, a Lalpa ma ah maicham siemin khupbawk in a paucham ta a. Ziephet chun, vangam lopi, gimtheih leh buoina khel, kah leh hagiel na khel, gilkiel leh dangchak na khel, lungzin na leh thaphan na khel, nitum ngeiloh namun chuh a liluong (lim) fiehtak in amasang achun amu ta a.

Avakvaih nagam munthip leh miel, Jakob guol a suong lukhap a zan hun mang a akuol na ding mun tawmtak mai chuh van lopi na chun kipah na leh lawpna mun lopi tak achansak zawtai. Zietak mun, daikil kal apat hin eive ei thingtang pa khutsuok ngat, ei Gangte biel ngei ah, tuleh hun hung um ding zel a la hawih leh chul ngei talo ding ‘Nitum ngeilo Zion khawpi’ tih la lopi leh umzie thuktak a hung piendawk chuh!

Nitum ngeilo, Zion khopi
Ngai in kamau, kakap sun nitin in,
Puon lopi silh in aleng ui tatsa te
Keidin le mun aum ziegam achun
Amun lopi ahawih na cheng sang in
Lungsiet tu Lal Krista mel deih um chuh
Muh ka nuom ka lungkham ban na ding in…..

Zie zan lungzin um leh kipah um zan hel pawl ahin, Lianruma chuh gilkiel dangchak in um ngei in a tih chuh hetsa ahi. Ahin, a Lalpa Pathien chun khuti mai ding chun aphal tawp puoi.

Thagau lam an vahtak a anek chuh hun sazieng lo in, a Lalpa chun, taksa lam gilvah nading le a guonggalh sak a, ziechuh, meithai khat mang in ahun guitun sak hi. Meithai nu chun thildang taluo hun chawih sak zo kimah leh, aneih zawh ve sun, vaimim paikhat leh tui khawnkhat chawiin ava hawl dawk a, ava pie’i.

Zie vaimim huonminsa paikhat chauh chule van Lalchutphah ma ang ah chun, meithai nu’n thawhlawm nai a san khat (Luke 21:1-4) Pathien ding a athawh tuk khan bang ti tieng in alul in a lopi dem tih chuh eimah mimal chiet a igel zui chiet ding un um hen la…..

Lianruma hin, Gangte biel apawt san nung hin Tuithaphai gam thim salh vak ding in akisa a, Rengkai ah pan mun khawh a. Kidoupi-II na hun khan Hmar biel ah agal tai a. 1945 khan Pastor a nam det ahi a. Japan gal kichaih in Rengkai ah avai kit a, ICI Sapchuom a Lalna sem kawm zel in March 23, 1959 khan a pension hi.
Ahin 1962 khan Assembly of God Church aphut dawka, tichun, ana asepsak a Lalpa kawm a chawldam ta ding in Nitum ngeilo Zion khawpi chuh July 23, 1980 nikhan eina lawih san tau.
—————-
*PS: Zie article hi phamsa Tv Lienson P Gangte in Bunglawn Tutha special issue 2004 a dinga a huntuok ahia, mahleh lemchang lohna aum zieka ana kisuoh dawk thei lo ahi. Zapi het dinga aki deih bek zieka zie forum ahih hun ki piesawn ahi. Azik tu deihbanga gah asuoh ngei iki nem hi. – EB, Bunglawn Tutha (BTT).